Η απόφαση για την Κύπρο ήταν αποτυχημένη για δύο λόγους. Πρώτον, διότι ακόμη και μια σωστή απόφαση είναι αποτυχημένη αν δεν εξασφαλίζονται οι προϋποθέσεις για να υλοποιηθεί αποτελεσματικά.
Δεύτερον, μια επιτυχημένη απόφαση μεταξύ συνεργατών πρέπει να εξασφαλίζει το «κερδίζουμε – κερδίζετε» και όχι το «χάνουμε –χάνετε». Με βάση αυτά τα κριτήρια και ανεξαρτήτως ποιος και πόσο θα χάσει, η απόφαση για την Κύπρο όπως θα διαμορφωθεί και θα υλοποιηθεί τελικά με βάση το συσχετισμό δύναμης των μελών του Eurogroup- ιδιαίτερα της Γερμανίας και της Κύπρου-είναι ένα μια αποτυχημένη απόφαση αφού, αν όχι βραχυπρόθεσμα, μακροπρόθεσμα όλοι θα χάσουν λόγω άμεσων ή έμμεσων αρνητικών συνεπειών. Η ιστορία βρίθει από τέτοιες αποφάσεις.
Συνεπώς, τα μαθήματα που μπορούμε να πάρουμε, προκύπτουν από το ερωτήματα: γιατί τόσοι άνθρωποι που είναι «ηγέτες» με υψηλό διανοητικό επίπεδο, εμπειρία και ικανότητες οδηγούνται σε τέτοιες αποτυχημένες αποφάσεις; Γιατί συχνά στην ομαδική λήψη αποφάσεων έξυπνοι άνθρωποι παίρνουν ηλίθιες αποφάσεις; Η απάντηση είναι ότι έξυπνοι άνθρωποι δεν κάνουν έξυπνες ομάδες αφού ομάδα δεν σημαίνει άθροισμα ατόμων αλλά μια ολότητα διαφορετική από αυτό, λόγω αλληλοεπίδρασης και συνέργιας.
Η πρώτη αιτία που ισχύει πλήρως στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι ότι η απόφαση για την Κύπρο δεν στηρίχθηκε στην συναίνεση (consensus) αλλά στο συμβιβασμό (compromise). Οι αποφάσεις που στηρίζονται στο συμβιβασμό, συνήθως είναι αποτυχημένες. Η συμβιβαστική απόφαση δεν έχει ως στόχο την αντιμετώπιση των προβλημάτων αλλά στην αναγκαστική συμφωνία που επιβάλλει η πλειοψηφία ή τα ισχυρά μέλη της ομάδας. Προκύπτει από τη διαπραγμάτευση, το συσχετισμό δύναμης και τα «ατομικά» συμφέροντα, την αναγκαστική αποδοχή σε έναν κοινό παρανομαστή μετά από υποχωρήσεις, πράγμα που δεν οδηγεί παρά την χαμηλότερη ικανοποίηση όλων των μερών και στην έλλειψη αίσθησης ευθύνης για την απόφαση και δέσμευσης για την υλοποίηση από όλους. Μεταφορικά, ο συμβιβασμός σε ομάδα που θέλει να σχεδιάσει μια καμήλα την οδηγεί να σχεδιάσει ένα άλογο διότι αντί για τις καμπύλες της καμήλας, λόγω διαφωνιών, τραβούν γραμμές στο μέσο όρο και έτσι προκύπτει το άλογο.
Αντίθετα, συναίνεση σημαίνει ότι η απόφαση λαμβάνεται με τη λογική «κερδίζω-κερδίζεις», διάλογο (όχι συζήτηση), με πειθώ, αμοιβαίο σεβασμό, με τη συμβολή σε αυτή όλων των μερών και στο τέλος με την αίσθηση όλων ότι είναι δική τους απόφαση συνολικά ανεξαρτήτως αν δεν ταυτίζονται πλήρως με αυτή. Είναι μια απόφαση που δίνει λύση σ ένα κοινό για όλους και σωστά ορισμένο πρόβλημα και μεγιστοποιεί το ατομικό και ταυτόχρονα το κοινό καλό.
Μια δεύτερη αιτία για την αποτυχημένη απόφαση της Κύπρου, όπως και για πολλές άλλες μεγάλες αποφάσεις Κυβερνήσεων (κυρίως Ελληνικών), της Ε.Ε και της ιστορίας, είναι το φαινόμενο που αναλύεται στη δυναμική της ομαδικής λήψης αποφάσεων και ονομάζεται groupthink. Πρόκειται για ένα ψυχοδυναμικό φαινόμενο που οδηγεί την ομάδα σε μειωμένη διανοητική ικανότητα, μη ορθολογική και ρεαλιστική σκέψη και συμπεριφορά, ελλιπή αίσθηση και έλεγχο της πραγματικότητας, να στηρίζεται σε μη βάσιμες υποθέσεις και παραδοχές, ν’ αγνοεί ή να υποτιμά τα γεγονότα και τις αντικειμενικές πληροφορίες, να έχει αίσθηση ψευδό-ηθικών ερεισμάτων, να βρίσκει ελάχιστες εναλλακτικές λύσεις και να μην τις αξιολογεί με σαφή και αντικειμενικά κριτήρια, να σκέφτεται μέσα στο κουτί, να κυριαρχούν εμμονές και στερεότυπες ιδέες.
Οι αιτίες αυτού του φαινόμενου είναι η πόλωση, δηλαδή το ατομικό και όχι το κοινό συμφέρον, που καταστρέφει τη λογική και οδηγεί στο «χάνω – χάνεις», η πίεση που ασκεί η ομάδα ή κάποια ισχυρά μέλη της στα υπόλοιπα για συμβιβασμό και επίτευξη συμφωνίας, η αυτολογοκρισία, η σιωπή αρκετών μελών, η ψευδαίσθηση ομοφωνίας, τα ισχυρά στερεότυπα σκέψης και η διαίρεση της ευθύνης.
Αν λοιπόν αναζητήσουμε τα αίτια της αποτυχημένης απόφασης για τη Κύπρο, οι λογικές αιτίες που μπορούμε να βρούμε είναι τα δυο αυτά φαινόμενα του συμβιβασμού και του groupthink που συνδέονται μεταξύ τους. Αυτά κυριάρχησαν σε όλα τα επίπεδα. Πρώτον, στο επίπεδο εθνικών ομάδων λήψης αποφάσεων και δεύτερον στο επίπεδο της Ευρωπαϊκής ομάδας (Εurogroup κτλ). Δυστυχώς τέτοιες αποφάσεις λαμβάνονται συνεχώς για την Ελλάδα από την Ε.Ε., και τις υπόλοιπες χώρες.
Συμπερασματικά, τα μαθήματα που πρέπει να πάρουμε είναι τρία. Πρώτον, το άθροισμα ηγετών δεν κάνει μια αποτελεσματική ηγετική ομάδα. Ένα τέτοιο άθροισμα για να μετατραπεί σε ομάδα χρειάζεται αρκετές προϋποθέσεις. Δεύτερον, η αποτελεσματική και συναινετική λήψη αποφάσεων, απαιτεί την κουλτούρα και κυρίως τη θέληση για συναίνεση, τη λογική «κερδίζω – κερδίζεις», την κατανόηση της αλληλεξάρτησης και του κοινού συμφέροντος, την εμπιστοσύνη μεταξύ των μελών, τη πιστή εφαρμογή της ορθολογικής διαδικασίας λήψης αποφάσεων και την σωστή προετοιμασία.
Τρίτον, η Ε.Ε. και οι χώρες αυτής πάσχουν από ένα τεράστιο έλλειμμα ηγετικών ομάδων όχι λόγω προσώπων αλλά λόγω μεγάλων συμφερόντων που εμείς οι πολίτες οφείλουμε να αντιμετωπίσουμε κάνοντας ορθολογικές πολιτικές επιλογές.
* O Δημήτρης Μπουραντάς είναι καθηγητής, συγγραφέας και επικεφαλής του κόμματος «Κοινωνία Αξιών».